सहरपछि गाउँमा बढ्दो वायु प्रदूषण सवारी साधन र सहरीकरण सबैभन्दा बढी जिम्मेवार

।
डा केदार कार्र्की वरिष्ठ पशु चिकित्सक परामर्शदाता अस्ट्रिच नेपाल रुपन्देही।
वायुमण्डलमा अनावश्यक पदार्थको मात्रामा यस्तो वृद्धिले वातावरण र मानव स्वास्थ्यमा प्रतिकूल प्रभाव पार्छ र यसलाई वायु प्रदूषण भनिन्छ।विश्वको ९० प्रतिशत वायु प्रदूषणका लागि जिम्मेवार पाँचवटा प्राथमिक प्रदूषकहरू कार्बनको अक्साइड, नाइट्रोजनको अक्साइड हुन्। , सल्फर र वाष्पशील जैविक यौगिकहरूको अक्साइड। र निलम्बित कणहरू जिम्मेवार छन्। ।
मुख्य वायु प्रदूषकहरू (
कार्बन मोनोअक्साइड ( यो मुख्यतया अपूर्ण दहन ९जीवाश्म ईन्धन०, स्वचालित सवारी साधन र औद्योगिक संस्थाहरूबाट उत्पादन गरिन्छ। कार्बन डाइअक्साइड ( यो मुख्यतया जीवाश्म इन्धनको दहन, यातायात र उद्योगहरूबाट उत्पादन गरिन्छ।
उत्पत्तिको आधारमा प्रदूषणका प्रकारहरू (
क० प्राथमिक प्रदूषण (
यी ती हुन् जुन सीधै स्रोतबाट उत्सर्जित हुन्छन् र वातावरणमा मौलिक रूपमा अवस्थित हुन्छन्।
उदाहरण( खरानी, धुवाँ, कार्बन डाइअक्साइड, कार्बन मोनोअक्साइड, नाइट्रिक अक्साइड, प्लास्टिक सल्फर डाइअक्साइड, हाइड्रोजन आदि।
माध्यमिक प्रदूषण (
यी ती हुन् जुन वायुमण्डलमा रहेको केही घटकसँग रासायनिक प्रतिक्रियाको कारणले प्राथमिक प्रदूषकहरूबाट बनेका हुन्छन्।
उदाहरण( ओजोन, नाइट्रोजन, अक्साइड, एल्डिहाइड, सल्फर ट्राइअक्साइड, सल्फ्यूरिक एसिड पेरोक्सीसिल नाइट्रेट आदि।
८ मिथेन ९ऋज्द्ध० ( यो मुख्यतया दलदली क्षेत्र, धान खेतमा र जनावरहरू द्वारा रिसाएर उत्पादन गरिन्छ।
८ सल्फर डाइअक्साइड ९क्इद्द० ( यो मुख्यतया उद्योग, ढुवानी र जीवाश्म ईन्धन युक्त सल्फर जलाउन उत्पादन गरिन्छ।
८ नाइट्रोजन डाइअक्साइड ९ल्इद्द० ( यो मुख्यतया यातायात, इन्धन दहन र उद्योगहरूबाट उत्पादन गरिन्छ।
८ सीसा ( यो मुख्य रूपमा मोबाइल फोन र उद्योगहरूबाट निकालिन्छ।
सस्पेन्डेड पार्टिकल(युलेट मैटरहरूस् यी ठोस धातुहरू ९ण्।ण्ज्ञगm ( द्दण्ण्गm० को सूक्ष्म कणहरू हुन्, जुन वायुमण्डलमा फैलिन्छ।
८ एरोसोल ( यी पनि एक प्रकारका ९ज्ञ माइक्रोन ( ज्ञण् माइक्रोन० सूक्ष्म कणहरू हुन्, जुन ठोस र तरल दुवै अवस्थामा पाइन्छ। उदाहरणस् प्रेसराइज्ड क्यानबाट स्प्रे। जब एरोसोल तरल ९पानी० ले ढाकिन्छ, कुहिरो बनाउँछ।
८ फोटोकेमिकल स्मोग ( धुवाँ शब्द फोग र स्मोक शब्दहरू मिलेर बनेको हुन्छ। फोटोकेमिकल स्मोगको प्रमुख घटक ओजोन हो।
८ओजोन सूर्यको प्रकाशको उपस्थितिमा नाइट्रोजनको अक्साइड र वाष्पशील जैविक यौगिकहरू बीचको अन्तरक्रियाबाट बनेको हुन्छ।
८ फ्लाई ऐश ( यो एक प्रकारको मसिनो धुलो पदार्थ हो, जुन मुख्यतया कोइला आधारित पावर प्लान्टबाट उत्सर्जित हुन्छ।
वायु प्रदूषण सामान्यतया शहरी घटना मात्र होइन ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पनि वातावरणलाई असर गर्न सक्छ।देशको ग्रामीण क्षेत्रमा वायु प्रदूषणको मुख्य स्रोत सडक यातायात हो। कुल प्रदूषणको ४५ प्रतिशत यातायातले ओगटेको छ । थप रूपमा, विद्युत उत्पादन हुने क्षेत्रहरूमा द्धण् प्रतिशत प्रदूषण थर्मल पावर प्लान्टहरूबाट आउँछ। वायु प्रदुषणको १४ प्रतिशत हिस्सा कृषिले ओगटेको छ ।अनुसन्धानकर्ताहरूले मौसममा परिवर्तनसँगै वायु प्रदुषणको ढाँचामा परिवर्तन भएको देखेका छन् ।ग्रामीण क्षेत्रमा कम तापक्रम र कम हावाको गतिका कारण हिउँदमा नाइट्रोजन डाइअक्साइडको मात्रा बढी हुने गरेको छ । मनसुनमा नाइट्रोजन डाइअक्साइडको सबभन्दा कम सांद्रता देखिन्छ।मनसुन अघि वायुमण्डलमा बढी गर्मी र हावा चल्दा वायु प्रदूषण कम हुन्छ। जाडो देखि मनसुन सम्म, नाइट्रोजन डाइअक्साइड सांद्रता घट्छ र मनसुन पछि फेरि बढ्छ। यसबाहेक पराल जलाउँदा पनि प्रदूषणमा असर पर्छ ।
हामी सामान्यतया सोच्छौं कि वायुमण्डलीय प्रदूषण शहरी खतरा वा शहरहरूमा मात्र अवस्थित एक घटना हो। हावाको गुणस्तर मापदण्डहरू प्रायः ग्रामीण क्षेत्रहरूमा बेवास्ता गरिन्छ। तर, हाम्रो विश्लेषणले ग्रामीण क्षेत्रमा हाम्रो ध्यान केन्द्रित गर्ने र ग्रामीण नेपालको प्रदूषण स्तर र स्वास्थ्य समस्याहरू जाँच्ने समय आएको देखाउँछ।
वायु प्रदूषणको असर (
प्रदूषणको असर स्वास्थ्यमा द ।
श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग लाग्नुका थुप्रै कारण हुन सक्छन्, जसमध्ये वायु प्रदूषण पनि मुख्य कारण हो। जाडो लागेपछि बिरामीको संख्यामा बृद्धि हुने र यो मौसममा प्रदुषण बढ्ने खबरलाई विश्वभर मानव स्वास्थ्यका लागि ठूलो खतरा मानिन्छ । द्दण्ज्ञठ मा, वायु प्रदूषणका कारण मृत्यु र आयुको बारेमा गहिरो अनुसन्धान गरिएको थियो। ल्यान्सेट प्लानेट हेल्थमा प्रकाशित उक्त अनुसन्धानले राज्यवार प्रदूषणका कारण हुने मृत्युको मूल्याङ्कन गरेको छ। यस अनुसन्धानको नतिजाले सन् २०१७ मा वायु प्रदुषणका कारण प्रत्येक वर्ष १२ लाख ४० हजार ५३० जनाको मृत्यु हुने देखाएको छ । वायु प्रदूषणले बालबालिकालाई पनि असर गरिरहेको छ । उपमहाद्वीपमा हरेक वर्ष पाँच वर्ष मुनिका करिब ४,००,००० बालबालिका एआरआई सम्बन्धी रोगबाट मर्छन्। उच्च वायु प्रदुषणमा लामो समयसम्म बस्दा दम, ब्रोन्काइटिस, मुटु रोग, निमोनिया र यस्तै रोगको जोखिम बढ्छ ।
वातावरण र जलवायु मा (
एसिड वर्षा ९कारक ( ज्द्दक्इद्ध, ज्ल्इघ० ओजोन कमी ९कारक ( ऋँऋ, ऋक्ष्० प्रवासी चराहरूको टेलिसेन्सिङ क्षमतामा कमी।
८ माटोको उत्पादकत्वमा नकारात्मक असर।
८ विश्वव्यापी तापमान वृद्धि ९कारक ( ऋइद्द, र अन्य ग्यासहरू०।
जैविक विविधतामा (
फाइटोप्लाङ्क्टनमा कमी, जलीय जैविक विविधतामा कमी, प्रजनन क्षमतामा नकारात्मक प्रभाव। युट्रोफिकेशन – जलीय क्षेत्रमा अक्सिजनको कमी। खाद्य श्रृंखलामा विषाक्त पदार्थहरूको प्रवेश, बिरुवाको वृद्धिमा नकारात्मक असर।
आर्थिक र सामाजिक गतिविधिहरु (
मानिसको दक्षतामा ह्रास, स्वास्थ्यमा बढी खर्चले गर्दा गरिबको सङ्ख्यामा वृद्धि, सामाजिक आयोजनामा सरकारको बढी खर्च।सम्पदामा नकारात्मक असर( ताजमहलको संगमरमर वायु प्रदूषणका कारण पहेँलो(खैरो भएको छ। विपद्को आवृत्ति र तीव्रतामा वृद्धि भएको छ।
वायु प्रदूषण को रोकथाम।
बाली अवशेष र पशु मल व्यवस्थापनमा ध्यान दिनुपर्छ। नीम कोटेड युरियाको प्रयोग बढी गर्नुपर्छ।घरमा कम बिजुली खपत गर्न प्रोत्साहन गरि घरको फोहोर फाल्न प्रतिबन्ध लगाउनुपर्छ।वातावरणमैत्री शीतल यन्त्रको प्रयोगमा बढी जोड दिनुपर्छ।
खाना पकाउने र तताउनका लागि उत्तम विकल्पहरू बारे मानिसहरूलाई सचेत गराउनुपर्छ।हावाको गुणस्तरको अवस्था र प्रवृत्तिबारे निर्णय लिनुपर्छ। राष्ट्रिय परिवेश वायु गुणस्तर मापदण्ड सुनिश्चित गर्न। वातावरण सफा गर्ने काम। यसमा मुख्यतया मोटर वाहन, धुवाँ उत्सर्जन गर्ने उद्योगहरू र विषाक्त ग्यासहरू छोड्ने अन्य क्षेत्रहरू समावेश छन्। ।