नवजात बाछछा र बाच्छी को हेरचाह र व्यवस्थापन। डा.केदार कार्की

प्रारम्भिक चरणमा बाछोको राम्रो हेरचाह गर्नु धेरै महत्त्वपूर्ण छ किनभने आजको बाछो भोलिको गाई वा भैंसी हो। जन्मदेखि नै यसको उचित हेरचाह गर्नाले भविष्यमा राम्रो गाई वा भैंसी बन्न सक्छ ।
गाईपालन गर्नेहरूले दुधाह्वालाई उचित ध्यान दिने तर नवजात तथा साना जनावरबाट तत्काल लाभ नपाउने भएकाले त्यसको व्यवस्थापनलाई महत्त्वपूर्ण ठान्दैनन् ।अनुसन्धानले उचित व्यवस्थापन नहुँदा १५–२० प्रतिशत बाछा मर्छन्।बाछाहरू जन्मेको १ महिनाभित्रै मर्छन्।सबै पशुपालकहरूले नवजात जनावरको हेरचाह र व्यवस्थापनमा भर पर्ने कुरा सबै पशुपालकहरूले बुझ्नुपर्छ।प्रत्येक पशुधन मालिकले नवजात शिशुको व्यवस्थापनसँग सम्बन्धित सबै सूक्ष्मताहरूलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ। साना जनावरहरू राख्नु पर्छ।
बाछोको हेरचाह ————
प्रारम्भिक हेरचाह ——————

• जन्मेको तुरुन्तै, बाछोको नाक र मुखबाट कफ वा बलगम सफा गर्नुहोस्।
• सामान्यतया, गाईले बाछोलाई जन्म दिनेबित्तिकै आफ्नो जिब्रोले चाट्न थाल्छ। यसले बाछोको शरीरलाई सुक्न सजिलो बनाउँछ र श्वासप्रश्वास र रक्तसञ्चारलाई सहज बनाउँछ। यदि गाईले बाछोलाई चाट्दैन वा चिसो हावापानीमा, बाछोको शरीरलाई सुक्खा कपडा वा भाङ्ग्राले पुछेर सुकाउने। हातले छाती थिचेर र छोडेर कृत्रिम श्वासप्रश्वास प्रदान गर्नुहोस्।
• शरीरबाट २-५ सेन्टिमिटरको दूरीमा नाभीमा गाँठो बाँधेर बाँधिएको ठाउँभन्दा १ सेन्टिमिटर तल काटेर आयोडिन वा बोरिक एसिड वा अन्य कुनै एन्टिबायोटिकको टिंचर लगाउनु पर्छ।
• घेराबाट भिजेको ओछ्यान हटाएर क्षेत्रलाई पूर्णतया सफा र सुक्खा राख्नुपर्छ।
• बाछोको तौलको विवरण राख्नुपर्छ।
• गाईको थुन र थुनलाई क्लोरिनको घोलले राम्ररी सफा गरी सुकाउने ।
• बाछोलाई आमाको पहिलो दूध अर्थात कोलोस्ट्रम पिउन दिनुहोस्।
• बाछो उभिएर एक घण्टा भित्र दूध पिउन खोज्छ। यदि त्यसो भएन भने कमजोर बाछोलाई मद्दत गर्नुहोस्।
बाछालाई खुवाउने —————
नवजात बाछोलाई दिइने पहिलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण खाना आमाको पहिलो दूध हो, अर्थात् कोलोस्ट्रम। कोलोस्ट्रम बाछोको जन्म भएको ३ देखि ७ दिनपछि आमाले उत्पादन गर्छ र यो बाछोको पोषण र तरल पदार्थको प्राथमिक स्रोत हो। यसले बाछोलाई आवश्यक एन्टिबडीहरू पनि प्रदान गर्दछ जसले यसलाई संक्रामक रोगहरू र पोषणको कमीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ। यदि कोलोस्ट्रम उपलब्ध छ भने, जन्मेको पहिलो तीन दिनसम्म नवजात शिशुलाई कोलोस्ट्रम खुवाउनुपर्छ।

कोलोस्ट्रमको अतिरिक्त, बाछोलाई जन्मेको ३ देखि ४ हप्तासम्म आमाको दूध चाहिन्छ। त्यसपछि बाछोले तरकारीबाट प्राप्त स्टार्च र चिनी पचाउन सक्षम हुन्छ। बाछोलाई थप दूध खुवाउनु पोषणको दृष्टिकोणले राम्रो हुन्छ तर दाना खुवाउने दानाको तुलनामा महँगो हुन्छ। बाछोलाई दिइने कुनै पनि तरल आहारको तापक्रम लगभग कोठाको तापक्रम वा शरीरको तापक्रम बराबर हुनुपर्छ।
बाछोलाई खुवाउन प्रयोग गरिने भाँडाकुँडाहरू राम्ररी सफा राख्नुहोस्। यी र खाना खुवाउन प्रयोग गरिने अन्य वस्तुहरूलाई सफा र सुक्खा ठाउँमा राख्नुहोस्।
पानीको महत्व ——–
सुनिश्चित गर्नुहोस् कि सफा र ताजा पानी सधैं उपलब्ध छ। बाछोलाई एकै पटक धेरै पानी पिउनबाट रोक्नको लागि, विभिन्न कन्टेनरहरूमा र विभिन्न ठाउँहरूमा पानी राख्नुहोस्।
खुवाउने व्यवस्था ——————
बाछोलाई खुवाउने व्यवस्था उसलाई दिइने खानाको प्रकारमा निर्भर गर्दछ। यसका लागि सामान्यतया निम्न व्यवस्था अपनाइन्छ:
• दूधमा मात्रै बाछो पालन
• स्किम्ड दूध
• दूधको सट्टा अन्य तरल पदार्थहरू जस्तै ताजा छाछ, मीठो दही पानी, दलिया आदि दिने।
• दूध विकल्पहरू
• कफी स्टार्टर दिँदै
• पौष्टिक गाईको दूध खुवाउने।
पूरै दूधमा हुर्किएको ———————
५० किलोको औसत शरीरको तौल भएको तीन महिनासम्मको नवजात बाछोको पोषणको आवश्यकता निम्नानुसार छ:
सुख्खा पदार्थ (डीएम) 1.43 kg
कुल पाचन पोषक तत्व (टीडीएन) 1.60 kg
कच्चा प्रोटीन 315 ग्राम
यो ध्यान दिन लायक छ कि टीडीएन डीएम भन्दा बढी आवश्यक छ किनभने आहारमा बोसोको उच्च अनुपात हुनुपर्छ। १५ दिनपछि बाछोले घाँस खान थाल्छ, जसको मात्रा दैनिक आधा किलो हुन्छ, जुन ३ महिनापछि बढेर ५ किलोसम्म पुग्छ।यस अवधिमा बाछोलाई हरियो घाँसको सट्टा १-२ केजी राम्रो गुणस्तरको सुख्खा घाँस (पराल) दिन सकिन्छ, जुन १५ दिनको उमेरमा आधा केजीदेखि डेढ केजीसम्म दिन सकिन्छ। 3 महिना को उमेर।3 हप्ता पछि, यदि सम्पूर्ण दूधको उपलब्धता कम छ भने, बाछोलाई स्किम्ड दूध, छत वा अन्य दुध तरल पदार्थ दिन सकिन्छ।
कुनै कारणले आमाको मृत्यु भएमा बच्चालाई अन्य जनावरबाट पाइने कोलोस्ट्रम खुवाउनुपर्छ ।यहाँ अन्य जनावरको बाछो हुने दिन र बच्चाको उमेर समान हुनुपर्छ भन्ने कुरामा ध्यान दिनु आवश्यक छ । यदि बच्चा तीन दिनको भएमा तीन दिनअघि मिलन गरेको पोथी जनावरलाई कोलोस्ट्रम दिनु पर्छ।
यदि कोलोस्ट्रम अरू कुनै जनावरबाट उपलब्ध छैन भने तल उल्लेखित विधिद्वारा कृत्रिम कोलोस्ट्रम बनाउनु पर्छ।कृत्रिम कोलोस्ट्रम बनाउन दुईवटा अण्डा लिएर तोडेर भाँडोमा हाल्नुहोस्।त्यसपछि चम्चाको सहायताले अण्डाको पहेँलो भाग मिलाउनुहोस् र सेतोलाई राम्ररी मन्थन गरिसकेपछि ३० एमएल क्यास्टर आयल हाल्नुहोस् र फेरि मन्थन गर्नुहोस्।यस मिश्रणमा थोरै खनिज नुन र भिटामिनको मात्रा थप्नुहोस् र नवजात जनावरको शरीरको तौलको १/१० भाग दूधमा खुवाउनुहोस्। मिश्रण हरेक दिन दिनुपर्छ, दूध ताजा बनाउनु पर्छ, कृत्रिम कोलोस्ट्रम तयार गरी दिनमा तीन पटक बच्चालाई ५ दिनसम्म खुवाउनुपर्छ, नवजात जनावरलाई जन्मेको ५ दिनपछि पूरा दूध खुवाउनुपर्छ किनभने यसले पोषणको आवश्यकता पूरा गर्छ । मोटो रूपमा भन्नुपर्दा यो भन्न सकिन्छ कि दूध बाछो वा बिरालोको लागि पूर्ण आहार हो।यदि यस चरणमा पशुको शरीरको तापक्रम (101.5°F) मा दूध खुवाइयो भने राम्रो नतिजा प्राप्त हुन्छ।
५ देखि २० दिनसम्म यसको शरीरको तौलको १० औं भागसम्म पूर्ण मात्रामा दूध खुवाउनुपर्छ ।यसभन्दा बढी दूध खुवाउँदा जनावरलाई झाडापखाला लाग्न सक्छ ।लगभग १.३९ किलो सुक्खा दूध खाँदा एक किलोग्राम तौल बढ्छ । सही बृद्धि दर पहिलो बच्चाले तीन महिना भित्र पर्याप्त दूध पाउनुपर्छ।कुनै कारणले सुत्केरी पछि पोथी जनावरको मृत्यु भएमा अर्को जनावरको दूध बच्चालाई खुवाउनुपर्छ र दुई चम्चा केस्टरको तेल वा माछाको तेल दिनुपर्छ। यस्तो दुधमा मिसाएर आमाबाट। आमाको दुध सफा र फराकिलो भाँडोमा राखेर औंलाको सहाराले खुवाउँदा छुटेको बच्चाले दूध पिउन सिक्छ। गाई र भैंसीलाई पनि बोतलबाट खुवाउन सकिन्छ।
बीस दिनको उमेरपछि बालबालिकालाई कफी स्टार्टर वा प्रमोटर ग्रेन खुवाउनुपर्छ।राम्रो स्टार्टर रासनमा २० प्रतिशत पाचन योग्य प्रोटिन र ७० प्रतिशत कुल पाचन तत्वहरू हुन्छन् र यसमा अन्न, प्रोटिनयुक्त दाना, खनिज, भिटामिन र एन्टिबायोटिकको मिश्रण हुन्छ। ■ जन्मेको ३० दिनदेखि प्रत्येक बाछोलाई हरियो चारा (जति खान सक्छ) खुवाउनुपर्छ जसले उनीहरूको रुमेनको विकासमा मद्दत गर्छ।
बाछोलाई दिइने मिश्रित दाना —————
मिश्रित बाछोको दाना दूध वा अन्य तरल पदार्थमा हुर्काइने बाछोलाई दिइने एक केन्द्रित पूरक आहार हो। मिश्रित बाछोको आहारमा मुख्य रूपमा मकै र जई जस्ता अन्नहरू समावेश हुन्छन्।
यो मिश्रणमा जौ, गहुँ र ज्वार जस्ता अन्न पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। बाछोको मिश्रित आहारमा 10% सम्म गुड़ प्रयोग गर्न सकिन्छ।
एक आदर्श मिश्रित आहारले 80% TDN र 22% CP समावेश गर्दछ।
नवजात बाछोको लागि रेशादार सामग्री ————-
राम्रो गुणस्तरका पातदार सुक्खा फलफूलका बोटहरू जवान बाछोका लागि फाइबरको राम्रो स्रोत हुन्। दाल, घाँस र परालको मिश्रण पनि उपयुक्त छ।
• अक्षुण्ण हरियालीसहितको घाममा उब्जाइएको घाँस भिटामिन ए, डी र बी कम्प्लेक्स भिटामिनको राम्रो स्रोत हो।
• ६ महिनाको उमेरमा एउटा बाछोले ५ देखि २.५ किलो सुकेको घाँस खान सक्छ। उमेर बढ्दै जाँदा यो मात्रा बढ्दै जान्छ ।
• ६-८ हप्ता पछि थोरै मात्रामा साइलेज पनि दिन सकिन्छ। साइलेज धेरै चाँडो खुवाउँदा बाछोमा पखाला हुन सक्छ।
• बाछो ४ देखि ६ महिनाको नभएसम्म साइलेजलाई फाइबरको स्रोतको रूपमा उपयुक्त मान्न सकिँदैन।
• मकै र ज्वारको साइलेजमा पर्याप्त प्रोटिन र क्याल्सियम हुँदैन र भिटामिन डी पनि कम हुन्छ।
• पौष्टिक गाईको दूधमा बाछो पाल्ने ——————
• कम बोसो भएको दूध उत्पादन गर्ने र दुध दिन गाह्रो हुने गाईलाई पहिलो हप्ताको उमेरदेखि नै २ देखि ४ अनाथ बाछो खुवाउन सफलतापूर्वक तयार गर्न सकिन्छ।
• जति कान्छो बाछोलाई सुख्खा घाँससँगै सुख्खा खाना दिन थालियो भने राम्रो हुन्छ। यी बाछोहरूलाई २ देखि ३ महिनाको उमेरमा दूध छुटाउन सकिन्छ।
दलियामा बाछो हुर्काउँदै ——————-
दलिया काफ स्टार्टरको तरल रूप हो। यो दूधको विकल्प होइन। 4 हप्ताको उमेरदेखि, बाछोको लागि दूधको मात्रा बिस्तारै कम गर्न सकिन्छ र दलियालाई यसको आहारमा समावेश गर्न सकिन्छ। 20 दिन पछि, बाछोको दूध पूर्ण रूपमा बन्द गर्न सकिन्छ।
काफ स्टार्टरमा बाछो हुर्काउँदै ————-
यसमा बाछोलाई पूरा दूधसँगै स्टार्टर दिइन्छ। यिनीहरूलाई काफ स्टार्टर र राम्रो घाँस वा चारा सुकाउने बानी छ। ७ देखि १० हप्ताको उमेरमा बाछोलाई पूर्ण रूपमा दूध छुटाइन्छ।
दूधको विकल्पमा बाछो पाल्ने —————
यो ध्यानमा राख्नु पर्छ कि नवजात बाछोको लागि पोषण मूल्यको हिसाबले दूधको विकल्प छैन। यद्यपि, दूध वा अन्य तरल पदार्थको उपलब्धता पर्याप्त नभएमा दूधको विकल्पको सहारा लिन सकिन्छ।
दूध प्रतिस्थापन पूर्ण दूध जस्तै ठ्याक्कै समान मात्रा मा दिन सकिन्छ, अर्थात् पुनर्गठन पछि बाछोको शरीरको वजनको 10%। पुनर्गठित दूध प्रतिस्थापनको कुल ठोस सामग्री तरल पदार्थको 10 देखि 12% सम्म हुन्छ।
दूध छुटाउनु ———————
बाछोको दूध छुटाउने गहन दुग्ध खेती प्रणालीको लागि अपनाईएको व्यवस्थापन अभ्यास हो। बाछोको दूध छुटाउनुले व्यवस्थापनमा एकरूपता हासिल गर्न मद्दत गर्छ र प्रत्येक बाछोलाई आवश्यक पर्ने दूधको मात्रा प्राप्त हुन्छ र दूधको कुनै बर्बादी वा बढी खुवाउने कुरा सुनिश्चित हुन्छ।
अपनाइएको व्यवस्थापन प्रणालीमा निर्भर गर्दै, दूध छुटाउन जन्मेको समयमा, 3 हप्ता पछि, 8 देखि 12 हप्ता वा 24 हप्तामा गर्न सकिन्छ। गोरुका रूपमा तयार गरिने बाछोहरूलाई ६ महिनाको उमेर नपुग्दासम्म आमालाई दूध खुवाउनको लागि छोड्न सकिन्छ।संगठित बथानमा, जहाँ धेरै संख्यामा बाछा पालिन्छ, जन्म पछि दूध छुटाउनु लाभदायक हुन्छ।जन्म पछि दूध छुटाउनुले सानै उमेरमा दूधको विकल्प र आहारमा परिवर्तन गर्न सजिलो बनाउँछ र गाईको दूध मानव उपभोगको लागि ठूलो मात्रामा उपलब्ध हुने फाइदा छ।
दूध छुटाएपछि ———————
दूध छुटाएको ३ महिनासम्म काफ स्टार्टरको मात्रा बिस्तारै बढाउनुपर्छ। बाछोलाई दिनभर खानको लागि राम्रो गुणस्तरको सुख्खा घाँस दिनुपर्छ। बाछोको तौलको 3% सम्मलाई उच्च आर्द्रतायुक्त आहारहरू जस्तै साइलेज, हरियो घाँस र चरनको रूपमा खुवाउनुपर्छ। ख्याल राख्नुपर्छ कि बाछोले यी धेरै मात्रामा नखानुहोस् किनभने यसले कुल पोषण सेवनलाई सीमित गर्न सक्छ।
बाछोको वृद्धि ——————
• बाछो वांछित दरमा बढिरहेको छ कि भनेर निर्धारण गर्न वजन जाँच गर्नुपर्छ।
• पहिलो ३ महिनामा बाछोको आहार धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
• यदि यस चरणमा बाछोको आहार उचित छैन भने, मृत्यु दर 25 देखि 30% सम्म बढ्छ।
• गर्भवती गाईलाई गर्भावस्थाको अन्तिम २-३ महिनामा राम्रो गुणस्तरको चारा र केन्द्रित आहार दिनुपर्छ।
• जन्मदा बाछोको तौल २० देखि २५ किलो हुनुपर्छ ।
• नियमित डिवार्मिङ र उचित आहारले बाछोको वृद्धि दर प्रति महिना १०-१५ केजी हुन सक्छ।
बाछो बस्ने ठाउँको महत्व ——————
बाछोलाई दूध नछाडेसम्म छुट्टै कलममा राख्नुपर्छ। छुट्टाछुट्टै कलमले बाछोहरूलाई एकअर्कालाई चाट्नबाट रोक्छ र यसरी बाछाहरूमा रोग फैलिने सम्भावना कम हुन्छ। बाछोको घेरा सफा, सुख्खा र राम्रो हावायुक्त हुनुपर्छ। ताजा हावा सधैं भेन्टिलेसन मार्फत भित्र आउनु पर्छ, तर बाछोको आँखामा धुलो नछोड्ने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ।
बाछोको बस्ने ठाउँमा राम्रो ओछ्यान हुनुपर्दछ ताकि यो आरामसँग र सुख्खा अवस्थामा बस्न सकोस्। ओछ्यानको लागि काठको भुसा वा पराल प्राय: प्रयोग गरिन्छ। बाछोलाई तीव्र गर्मी वा चिसो, वर्षा र तेज हावाबाट जोगाउन घरबाहिर रहेका काफ पेनहरू आंशिक रूपमा छोपेर पर्खालले घेरिएको हुनुपर्छ। पूर्व दिशाको घेराले बिहानको घाम र दिनको तातो अवधिमा छायाबाट न्यानो पाउँछ। वर्षा सामान्यतया पूर्वबाट पर्दैन।
बाछोलाई स्वस्थ राख्ने ————
नवजात बाछोहरूलाई रोगबाट बचाउनु तिनीहरूको प्रारम्भिक वृद्धिको लागि महत्त्वपूर्ण छ र मृत्युदर घटाउँछ, र रोग रोकथाम रोग उपचार भन्दा कम खर्चिलो छ। बाछोहरूको नियमित निरीक्षण गर्नुहोस्, तिनीहरूलाई राम्रोसँग खुवाउनुहोस् र तिनीहरूको बस्ने ठाउँ र वरपर सफा राख्नुहोस्।