वर्षाको समय शुद्ध पिउने पानी र प्रदूषण समस्या डा केदार कार्की वरिष्ठ पशु चिकित्सक सेवानिवृत्त प्रमुख भेटेनरी सार्वजनिक जनस्वास्थ्य कार्यालय

जसरी हावा हाम्रो जीवनको लागि आवश्यक छ, त्यसैगरी जीवनको अस्तित्वको लागि पानी पनि धेरै महत्त्वपूर्ण छ। तर आज हावा र पानी दुवै नराम्ररी प्रदूषित भएका छन्। बाढी र खडेरी जस्ता बदलिएको मौसमले हाम्रो पिउने पानीलाई असर गर्छ। आर्सेनिक, फ्लोराइड, सिसा, कीटनाशक जस्ता विषाक्त रसायनहरू पिउने पानीमा मिसाउन सकिन्छ। पानीमा खिया र रंग पनि मिसिन सक्छ। प्रदुषणमुक्त खानेपानीको उपलब्धता हाम्रो अगाडि प्रश्नचिन्ह जस्तै खडा छ, यो प्रश्नको उत्तर सहज छैन, पिउने पानी तीनवटा स्रोतबाट उपलब्ध छ– भूमिगत पानी, स्थिर पानी र बग्ने पानी । खानेपानीका स्रोतहरू नदी, पोखरी र कुवाहरू छन्। पिउने पानी पनि ट्युबवेलबाट पाइन्छ । सहरमा पाइपलाइनबाट पानी पु¥याइएको छ ।
भूमिगत जलस्रोतको लागि कुवा विश्वव्यापी माध्यम हो। कुवाहरूमा भूमिगत पानी मात्र प्रयोग गरिन्छ। त्यसैले यसलाई शुद्ध पानीको रुपमा चिनिन्छ । तर वर्षायाममा माथिबाट आउने पानीले इनारको पानी अशुद्ध बनाउँछ । त्यसैले इनारको घेरा जमिनको सतहभन्दा माथि राख्नु अति आवश्यक छ। यसले इनारलाई पनि सुरक्षित बनाउँछ। बिना घेरा इनारमा जनावर आदि झर्ने सम्भावना रहन्छ । कहिलेकाहीँ बाख्रा, गाई वा अन्य जनावरहरू चरन बिना इनारमा झर्छन्। त्यसपछि धेरै गम्भीर समस्या उत्पन्न हुन्छ। जनावरहरू खसेको देखेपछि तुरुन्तै बाहिर निकालिन्छन्। खस्ने समयमा नदेखेमा कुवा प्रयोग गर्दा पशु खसेको थाहा हुन्छ । ढिलो भयो भने पशु मर्छ र इनारको पानी अशुद्ध हुन्छ।
यस्तो अवस्थामा सबै पानी बाहिर निकालेर इनार सफा गर्नुपर्ने हुन्छ र भित्रबाट नयाँ पानी निस्कन्छ र इनारमा जम्मा हुन्छ । यसबाट मानिसहरु निकै समस्यामा पर्छन् । त्यसैले इनार गाउँको बिचमा होस् वा खेतको बिचमा होस्, त्यसलाई घेर्नु अति आवश्यक छ । पोखरीहरू भूमिगत पानी प्रयोग गर्ने दोस्रो माध्यम हो।गाउँमा पोखरीहरू पहिले देखि नै पाइन्छ, नयाँ पोखरी पनि खनेका छन्। पोखरी नयाँ होस् वा पुरानो, यसको सरसफाई धेरै महत्त्वपूर्ण छ। पोखरीको किनारमा रुख रोप्ने चलन छ । यो राम्रो परम्परा हो। तर पोखरीको किनारमा रुख रोप्दा पूर्व वा पश्चिम दिशा खुल्ला छोड्नुपर्छ । ताकि पोखरीको पानीले घाम पाउन सकोस् । पोखरी वरिपरि पनि आवश्यक छ। बाहिरबाट आएको फोहोर हावाले उडाएर भित्र पस्दैन र एक्कासी दौडिएर आउने जनावर वा मानिसका लागि समेत खतरनाक हुनबाट जोगिन्छ । इनार वा पोखरीको पानी शुद्ध गर्न त्यसमा माछा राख्नुपर्छ ।
माछाहरूले पानीको दृश्य-अदृश्य कीराहरू खाएर पानीलाई कीट-मुक्त बनाउँछन्।जमिनमुनिको पानीको प्रयोगको लागि ट्यूबवेल सबैभन्दा पहुँचयोग्य र सामान्य माध्यम हो। ट्युबवेलको पानी एकदमै सुरक्षित र शुद्ध हुन्छ । यसमा ध्यान दिनु पर्ने एउटा कुरा के हो भने ट्युबवेलको छेउमा ट्वाइलेट ट्याङ्की हुनुहुँदैन वा फोहोर पानी नजिकै बग्नु हुँदैन । त्यसैले जहाँ ट्युबवेल छ त्यहाँ सेप्टिक ट्याङ्की कम्तिमा १२ फिटको दुरीमा बनाउनुपर्छ ।ट्युबवेलको वरिपरि फोहोर पानीको नाली बगेको भए त्यसको दिशा अर्को तर्फ मोडिनुपर्छ । ट्युबवेलको पानीको स्रोत नजिकै फोहोर पानी पर्दैन।
भूमिगत पानी प्रयोग गर्न बोरिङको पनि व्यवस्था गरिएको छ । यो ट्युबवेल जस्तै छ, तर यान्त्रिक रूपमा व्यवस्थित गरिएको छ। यसमा हातले नभई मोटरबाट पानी निकाल्ने काम गरिन्छ । यसबाट कम समयमा बढी पानी निकालिन्छ । बोरिङको वरिपरि शौचालय सेप्टिक ट्याङ्की वा फोहोर पानीको बहाव हुनुहुँदैन।
सहरहरूमा पानीका टावरहरू (ट्याङ्कीहरू)बाट पाइपलाइनबाट पानी आपूर्ति गर्ने व्यवस्था पनि भूमिगत पानीको प्रयोग नै हो। यसमा गहिरो बोरिङ गरेर भूमिगत पानी निकालेर माथिको वाटर टावरमा भण्डारण गरी पाइपलाइनको सहायताले हरेक घरमा पानी पु¥याउने गरिन्छ । यस व्यवस्था अन्तर्गत पनि पिउने पानीको शुद्धता कायम राख्न पानीका टावरहरू समय-समयमा सफा गर्नु आवश्यक छ।
पहाडी क्षेत्रमा बाँध अर्थात् बाँधबाट लिने पानी पाइपलाइनबाट आपूर्ति गरिन्छ । बाँधबाट पानी आपूर्तिमा बाँधको सरसफाईमा ध्यान दिनु जरुरी छ । बाँधको विपरित दिशामा फोहोर फाल्ने गर्छ, जहाँबाट बाँधमा पानी जम्मा हुन्छ । मानिसहरु बस्ती वरपरको बाँधको किनारमा शौच गर्न जान्छन् । अर्कोतर्फ मौनताका कारण उपनिवेशका बासिन्दाले पनि फोहोर फाल्ने गरेका छन् । मरेको जनावर पनि गाउँमा ल्याएर फालिन्छ । त्यसैले बाँधको क्याचमेन्ट क्षेत्र र वरपरको सरसफाइमा ध्यान दिनु जरुरी छ ।
खानेपानी पनि खोला र नाला हरु बाट लिइन्छ । नदी र खोलाहरूबाट लिइएको पानी बहने पानीको उदाहरण हो। समतल क्षेत्रमा नदीको ओछ्यान ठूलो छ र त्यहाँ पानीको उपलब्धता प्रायः बढी हुन्छ। तर पठार क्षेत्रका नदीहरू साँघुरो र उथले छन्। वर्षायाममा ती खोलाहरूमा पानी प्रशस्त हुन्छ तर अन्य दिनमा पानी नै पाइँदैन। पठार क्षेत्रका सबै नदीहरू साँघुरो र उथले छन् भन्ने होइन । त्यस्ता साँघुरो र उथले नदीहरू पनि कतिपय ठाउँमा धेरै फराकिलो बग्छन्। साँघुरो पहाडी खोलाको पानी पिउन योग्य छैन । हो, जहाँ फराकिलो बग्छ, पानी पिउन योग्य रहन्छ। नालीहरू पठार क्षेत्रमा बढी पाइन्छ। त्यस्ता नालाको पानी पनि गाउँलेहरूले पिउनका लागि प्रयोग गर्ने गरेका छन् तर त्यसका लागि उनीहरूले एउटा प्रविधि प्रयोग गरेर बग्ने नालीको पानीलाई स-साना खाल्डोमा जम्मा गरेर प्रयोग गर्ने गरेका छन् । नालीको बग्ने पानी जम्मा हुने साना खाडललाई चुआन भनिन्छ। यो इनार भन्दा धेरै सानो छ र कुनै खर्च बिना तयार छ। यसमा, वरपर छरिएका चट्टानका टुक्राहरू जम्मा हुन्छन् र कम गहिराइको सानो इनारको रूप दिइन्छ।
सन् १९७७ मा अर्जेन्टिनामा भएको संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय पानी सम्मेलनको बैठकले गरेको निर्णयअनुसार सन् १९८१–९० लाई अन्तर्राष्ट्रिय खानेपानी तथा सरसफाइ दशकका रूपमा मनाइएको थियो । त्यसको परिणाम प्रभावकारी हुनैपर्छ । तर शुद्ध पिउने पानीको प्रबन्ध गर्ने दिशामा गरिएको प्रयास ऊँटको मुखमा जीरा हान्ने सावित भयो । तीन दशक बितिसक्दा पनि हाम्रो देशका धेरै क्षेत्रमा खानेपानीको व्यवस्था हुन सकेको छैन । देशका धेरै सहरमा गर्मीमा पिउने पानीको चहलपहल हुने गरेको छ । बढ्दो जनसंख्यालाई थप पानी चाहिन्छ। तर बढ्दो जनसङ्ख्याका कारण पोखरी, खोला तथा नाला अतिक्रमण हुन थालेकाले पृथ्वीको जलस्रोत क्षेत्र घट्दै गएको छ । त्यसैले धेरैभन्दा धेरै पोखरी निर्माण गरी वर्षामा बग्ने पानीलाई भिज्ने खाडलबाट जमिनमुनि बनाउनुपर्छ । पानी जुनसुकै स्रोतबाट प्रयोग गर्न सकिन्छ, वर्षाको मौसममा यसको भण्डारण धेरै महत्त्वपूर्ण छ। घरको छानामा परेको पानीलाई पाइपमार्फत भूमिगत बनाएर भूमिगत जलस्रोतको अवस्था मजबुत बनाइ गर्मीमा पिउने पानीको समस्याबाट बच्न सकिन्छ ।
प्रदुषणमुक्त पिउने पानीको उपलब्धता धेरै कारणले गाह्रो काम हो। पानी खोलाको होस् वा नालाको होस् वा जमिनमुनिको होस् वा स्थिर होस्, प्रदूषित हुनसक्छ भन्ने कुरा हामीले माथि हेरेका छौं । प्रदुषणमुक्त पिउने पानीको उपलब्धता गम्भीर समस्या बनेको छ । यसका लागि आम जनतामा चेतनाको खाँचो छ । पानीको मुहान नजिकै फोहोर नफाल्नु र अरुलाई पनि त्यसो गर्न निषेध गर्नु प्रत्येक व्यक्तिको परम कर्तव्य हो। व्यक्तिगत रुपमा फोहोर फैलाउने व्यक्तिलाई रोक्न नसके सामूहिक रुपमा प्रतिबन्ध लगाउनुपर्छ । कसैलाई केही समयको लागि नराम्रो लागे पनि खुला ठाउँमा दिसा गर्न दिनु हुँदैन।

पानीको मुहानबाट केही टाढा रहेको शौच पनि वर्षाको दिनमा पानीमा मिसिन्छ । यो एकदमै फोहोरी अवस्था हो, मनाउन लगाएर पनि खुल्लामा शौच गर्नेलाई गाउँघरमा सामूहिक बहिष्कार गर्नुपर्छ । यसले उनीहरूलाई आफ्नो गल्ती महसुस गराउनेछ र उनीहरू गल्ती दोहोर्याउनबाट टाढा हुनेछन्। यो गर्नु उनीहरुको बाध्यता हुनेछ, किनकि उनीहरु पनि यही समाजका मान्छे हुन्, सफा देखिने पानी पनि शुद्ध हुनुपर्छ भन्ने छैन । धेरै ब्याक्टेरिया र कीटाणुहरू धेरै सूक्ष्म हुन्छन्। केही ब्याक्टेरिया जीवाणुहरू यति साना हुन्छन् कि हामीले तिनीहरूलाई आँखाले देख्न सक्दैनौं।
सफा देखिने पानी वास्तवमा कति प्रदूषित छ भन्ने कुरा माइक्रो रिसेप्टिभ इन्स्ट्रुमेन्टबाट हेरेर पानीको वास्तविकता थाहा हुन्छ। पानीको स्रोत वरपरको अवस्था हेरेर पनि यसको शुद्धता अनुमान गर्न सकिन्छ। राम्रो र उपयोगी पानीको सामान्य पहिचान भनेको सफा र स्वादिलो हुनु हो । सामान्यतया पानीमा दुई प्रकारका अशुद्धता पाइन्छ । तर पानीको हरेक अशुद्धता हानिकारक हुँदैन। यसमा पाइने धेरै मिनरल्स स्वास्थ्यका लागि पनि फाइदाजनक हुन्छ । पानी पिउन योग्य बनाउन, पानी प्रशोधन केन्द्रहरूमा हानिकारक अशुद्धता मात्र हटाइन्छ। पूर्ण रूपमा हटाउन नसकिने अशुद्धताहरू यति हदसम्म कम हुन्छन् कि तिनीहरूले स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर गर्दैनन्।
हानिकारक अशुद्धता मात्रै पानी पिउन अयोग्य बनाउँदैन, कतिपय तत्वको कमीले पनि पानी पिउन अयोग्य हुन्छ । उदाहरणका लागि, प्रतिलिटर एक मिलिग्रामभन्दा कम फ्लोराइडको मात्रा भएको पानी पिउनाले बालबालिकाको दाँतमा प्वाल हुने खतरा बढ्छ। पानीमा आयोडिनको कमीका कारण गलगण्ड हुने गर्छ । पिउने पानीमा थोरै मात्रामा क्याल्सियम, म्याग्नेसियम आदि पनि हुनुपर्छ।
तर यसको विपरित, केहि तत्वहरू छन्, जसको सानो मात्राले पनि पानीलाई पिउन योग्य हुन दिँदैन। यी तत्वहरू मध्ये प्रमुख हुन् आर्सेनिक, बेरियम,
क्याडमियम, साइनाइड्स, सीसा, सालिनियम, चाँदी, कपर आदि। यी तत्वहरूको सानो उपस्थितिले पानीलाई विषाक्त बनाउँछ। यस्तो विषाक्त अशुद्धता एक विशेष क्षेत्रमा पाइन्छ। यस्ता ठाउँमा टाढाबाट पनि शुद्ध पानी ल्याएर पिउनुपर्छ ।

पानीमा धेरै प्रकारका ब्याक्टेरिया पाइन्छ। सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ, पानीमा पाइने ब्याक्टेरियामध्ये ९० प्रतिशतभन्दा बढी हाम्रो लागि फाइदाजनक हुन्छ । केही यस्ता ब्याक्टेरिया पानीमा पनि पाइन्छ, जसले हानिकारक ब्याक्टेरियालाई आफ्नो खाना बनाएर फाइदा गर्छ । तर केही ब्याक्टेरिया हाम्रो स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छन् । यी हानिकारक ब्याक्टेरियाले हैजा, जन्डिसजस्ता रोग फैलाउनमा ठूलो भूमिका खेल्छ।
पानीमा दुई प्रकारका अशुद्धता पाइन्छ । एउटा, जुन हामीलाई खुला आँखाले देख्न सकिन्छ। जस्तै: उद्योगबाट निस्कने फोहोर, रंगीन रसायन र अन्य मलमूत्र, खरानी, लाश, आधा जलेको लाश, फूलको माला, सडेको खाना र मलमूत्र। दोस्रो प्रकारको अशुद्धता ती हुन्, जुन सूक्ष्म हुन्छन् र नाङ्गो आँखाले देख्न सक्दैनन्। तिनीहरूको जानकारी केवल रासायनिक विश्लेषण मार्फत प्राप्त गर्न सकिन्छ। इमानदारीपूर्वक भन्नुपर्दा, यी सूक्ष्म वा अदृश्य फोहोरहरू विशेष गरी स्वास्थ्यको लागि हानिकारक छन्। स्वस्थ रहन यिनीहरुबाट टाढा रहनु जरुरी छ ।
पिउने पानीको शुद्धताका लागि व्यक्तिगत सावधानी आवश्यक छ। उपलब्ध पिउने पानीलाई विभिन्न तरिकाले शुद्ध गर्न सकिन्छ। हानिकारक ब्याक्टेरियाबाट छुटकारा पाउन पानीमा क्लोरीन मिसाइन्छ। ब्याक्टेरियाबाट बच्ने एउटा धेरै प्रभावकारी उपाय भनेको पानीलाई उमालेर फिल्टर गरेर प्रयोग गर्नु हो। स्वादिलो पानीको लागि, पानी न धेरै कडा हुनु पर्छ न धेरै मीठो (नरम), दुबै अवस्थामा पानीको स्वाद बिग्रन्छ। क्षारीय वा अम्लीय पानी पनि पिउनका लागि उपयोगी हुँदैन। तटस्थ पानी मात्र पिउन योग्य छ। अर्थात् पिउने पानीमा क्षार र एसिडको मात्रा बराबर मिसाउनुपर्छ । पिउने पानी पनि रंगहीन र गन्धहीन हुनुपर्छ। प्रदुषणमुक्त पिउने पानीको उपलब्धता सुनिश्चित गर्न जरुरी छ । अशुद्ध पानी पिएर बिरामी हुने अधिकार कसैलाई छैन । तपाईंले केही कठिनाइहरूको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ, तर अशुद्ध पानी पिएपछि बिरामी पर्नु हुँदैन। शुद्ध पानी पिउने मानिसको आयु लामो हुन्छ। अशुद्ध पानी नपिउनुस्, स्वस्थ भएर बाँच्नु पर्छ ।